*Av. Yakup ERİKEL, Öğr. Stj. Av. Fatih Alperen ÇELİK
1. GİRİŞ
Vesaik Mukabili Ödeme, uluslararası ticarette yaygın olarak kullanılan bir ödeme aracıdır. Vesaik mukabili ödeme İngilizce’de “Documentary Collection” veya “Cash Against Documents (CAD)” olarak adlandırılmaktadır. Ödeme yönteminin, mal bedelinin malın satıcısına ödenmesinde kullanılan yöntem olarak tanımlanması mümkündür.1 İhracatçının belirlemiş olduğu bir bankanın ihracatçının emriyle malın yüklendiğini, hizmetin yerine getirildiğini ve bir malın ihraç eden kişinin ülkesinden ithalatçıya ulaşmak için yola çıktığını gösteren vesaiki ithalatçının bankasına göndermesi ve onun da bu belgeleri muhataba ibraz etmesi ve bunun karşılığında ödeme veya poliçenin kabulü karşılığında söz konusu vesaiki ithalatçıya teslim etmesi durumunda uygulanan ödeme şeklidir. Bankaların vesaik mukabili işleminde uygulayacakları kurallar Milletlerarası Ticaret Odası (ICC) tarafından düzenlenmektedir. Vesaik mukabili işlemler Milletlerarası Ticaret Odası'nın 522 sayılı "Tahsiller için Yeknesak Kurallar" isimli broşürüne tabidir. Bahsi geçen broşür vesaik mukabili işleminde yer alan tarafların haklarının ve yükümlülüklerinin sınırlarına açıklık getirmektedir.
Bu çalışmada genel hatlarıyla vesaik mukabili ödeme, tarafları, türleri ve avantajları ile sakıncalı kısımları ele alınacaktır.
2. VESAİK MUKABİLİ ÖDEME İŞLEMİNİN TARAFLARI
Vesaik Mukabili Ödeme İşleminin Tarafları a) Amir, b) Gönderi Bankası, c) Tahsil Bankası, d) İbraz Bankası ve e) Muhatap şeklinde sıralamak mümkündür. Ancak uygulamada genellikle tahsil bankası ile ibraz bankasının görevleri aynı banka tarafından yerine getirildiği için, vesaik mukabili ödemede dört tarafın bulunduğu söylenebilir.2 Uygulamada kullanıldığı şekliyle; İhracatçı, Tahsile Gönderen Banka diğer bir adıyla Muhabir Banka, Tahsil Eden veya İbraz Eden Banka başka bir deyişle Amir Banka ve İthalatçıdır.
İhracatçı: Bir tahsili işleme alması için bir bankaya tevdi eden taraftır. Satıcı olarak da nitelendirilebilir.
İthalatçı: Muhatap, kendisine ibraz edilen belgeler karşılığında ödemeyi veya poliçenin kabulünü gerçekleştirerek malları temsil eden belgeleri teslim alan taraftır.3 Tahsil talimatı uyarınca ibrazın yapılacağı kişidir. Alıcı olarak da nitelendirilebilir.
Muhabir Banka: İhracatçının tahsili tevdi ettiği bankadır. Satıcının Bankası olarak da nitelendirilebilir.
Amir Banka: İthalatçının tahsil işlemini yürüten bankadır. Alıcının Bankası olarak da nitelendirilebilir.
Vesaik mukabili ödeme şeklinin uygulanabilmesi için tarafların bazı şartlara uyması gerekmektedir. Bu şartların en başlıcası ithalatçı ile ihracatçı arasında akdedilmiş geçerli bir satış sözleşmesi bulunmalıdır. İmzaya alınan bu satış sözleşmesi tarafların aralarında kararlaştırmış oldukları miktar, cins ve kalitedeki mallar; ihracatçının ülkesinden ithalatçının ülkesine gönderilmek üzere sevk edilir. İhracatçı satış sözleşmesine konu malları sevk ettiğinde sevk ettiğine ilişkin belgeyi kendi ülkesinde bulunan bankaya verir. Bu işleme kadar sadece ithalatçı ve ihracatçı olmak üzere iki taraftan oluşan sözleşmeye, bu işlem ile tahsile gönderen banka da olmaktadır. Muhabir Banka kendisinde bulunan sevk belgelerini diğer bir deyişle vesaiklerini “vesaik mukabili” kaydı koyarak ithalatçının ülkesinde bulunan ve tahsil veya ibraz eden bankaya gönderir. Böylece Amir Banka da sözleşmeye dahil olarak kendisine ulaşan vesaikleri, sözleşmenin asıl tarafından biri olan ithalatçıya bildirir. Vesaiklerin mevcudiyeti hakkında ihbarı alan ithalatçı, kendi ülkesinde bulunan sözleşmenin tarafı Amir Banka’ya giderek daha önceden sözleşmeyle kararlaştırılmış olan mal bedellerini ödeyerek sevk belgelerinin kendisine teslim edilmesini ister. Bu bakımdan ödemede bulunması için ithal konusu malın ülkeye gelmiş olması şart değildir. Amir Banka’nın sorumluluğu, belirtilen sevk belgelerinin ödeme ya da kabul karşılığında ithalatçıya teslim etmesi ile sınırlıdır. Mal bedellerini alan ve sevk belgelerini ithalatçıya veren Amir Banka bu ithalat bedellerini ihracatçısının bankası yani Muhabir Banka’ya transfer eder. Muhabir Banka ise bu bedeli ihracatçıya öder ve İthalatçı, taşıyıcı tarafından ithalatçının bulunduğu gümrük idaresine getirilen malları, elindeki vesaikleriyle birlikte nakliye firmasına vererek alabilmektedir.
3. VESAİK MUKABİLİ ÖDEME ŞEKLİNİN TÜRLERİ
Vesaik mukabili ödeme şeklinin; vesaik ibrazında ödeme, vesaik kabul karşılığında teslimi, vesaikin taahhütname karşılığında teslimi türleri vardır.
Vesaik İbrazında Ödeme: Muhabir Banka’dan Amir Banka’ya gönderilen vesaiklerin teslim alındığında gecikmeksizin bedelinin ödenmesi için ithalatçıya bildirir. Bunun üzerine ihracatçının ihracata konu olan malı gümrüğe teslim edip fiili ihracatı başlatmasından sonra, düzenlediği sevk vesaikini bankalar aracılığı ile ithalatçıya ulaştırması ve bedelin ihracatçının banka hesabına geçmiş olduğunun kesin hükme bağlandığı ödeme şeklidir. İthalatçı kendisine ulaşan vesaiki gümrüğe ibraz ederek malı gümrükten çeker.
Vesaikin Kabul Karşılığı Teslimi: İthalatçı ile ihracatçı arasında yapılan anlaşma gereği vesaik ibraz edildiğinde hemen ödeme kararlaştırılmamışsa, satıcı Muhabir Banka’ya vesaikle birlikte bir de poliçe ibraz eder. Vadeli ithalat ihracat işlemlerinde, ihracatçı firma hazırladığı vesaikle ödemenin vadesini içeren bir poliçe keşide etmiş (düzenlenmiş) ise bu poliçenin ithalatçı firma tarafından imzalandıktan sonra vesaiklerin teslimine imkân veren ödeme şeklidir. İthalatçı poliçeyi imzalayıp vesaikleri teslim aldıktan sonra, vesaikleri gümrük idaresine ibraz ederek, malı gümrükten çeker. Kabul edilmiş bir poliçeye rağmen satıcı alıcı firmaya yeterince itibar etmiyorsa poliçe karşılığını ödememe riskine karşı aval verilmesini isteyebilir.
Vesaikin Taahhütname Karşılığında Teslimi: İthalatçının ülkesindeki alıcı, sözleşme ile kararlaştırılmış olan bedeli, belirli bir tarihte ödeyeceğini sözleşmenin bir diğer tarafı olan ihracatçıya taahhüt etmektedir. İhracatçı veya ithalatçının bankası tarafından belirlenmiş bir taahhütnamenin ithalatçının bankası tarafından ithalatçı firmadan alınması karşılığında vesaikin teslimini öngören ödeme şeklidir. Burada ithalatçı firma ilgili bankanın ibraz ettiği taahhütnameyi kabul eder ve bankaya taahhütnameyi imzalayarak teslim ettikten sonra vesaiki teslim alır. Teslim aldığı vesaik ile malı gümrükten çekebilir.
4. VESAİK MUKABİLİ ÖDEME’NİN AVANTAJLARI VE SAKINCALARI
Uluslararası ticaret alanında taraflara sağladığı birçok avantaj nedeniyle kullanılan bir ödeme yöntemi olan “Vesaik Mukabili Ödeme”nin genel yapısı dolayısıyla ortaya çıkardığı bazı riskler sebebiyle de alıcının çok özenli hareket etmesi gerekmektedir.
4. 1. Vesaik Mukabili Ödeme’nin Avantajları: Öncelikle belirtmek gerekir ki; sistem basit ve diğer yöntemlere nazaran ucuzdur. Satıcı ödeme veya kabul yapılana kadar mallar üzerindeki mülkiyetini korur. Bunun sebebi, alıcı ödeme yapmadan veya vadeli bir poliçeyi kabul etmeden evvel malların mülkiyetini kazanamaz. Şayet alıcı ödeme yapmaz veya vadeli bir poliçeyi kabul etmez ise satıcı başka bir alıcı bulmalıdır ya da malları kendi ülkesine tekrar geri getirmelidir. Sayılan işlemlerin maliyeti tamamen satıcıya ait olduğundan dolayı böyle bir riske girmek istemeyen alıcı daha dikkatli davranacaktır. Diğer bir açıdan bakıldığında ise alıcı ödeme yapmadan önce bankadaki vesaikleri inceleyebilir. Alıcı, mallar ülkesine geldikten sonra ödeme yapabilme olanağına sahip olduğu için bu süre zarfında alıcı kendine finansman sağlayabilmektedir. Bankalar açısından; yükleme evraklarını incelemezler, ödeme yükümlülüğü altına girmezler ve satış sözleşmesinden bağımsız hareket ederler.
4. 2. Vesaik Mukabili Ödeme’nin Sakıncaları: Uygulamada en sık karşılaşılan risk alıcının mal bedelini ödemek istememesi, mali güçlük içerisinde olması dolayısıyla ödeyememesi veya malları reddetmesidir. İhracatçıların karşılaşabileceği diğer bir risk ithalatçının kabul etmiş olduğu poliçeyi vadesi geldiğinde ödememesidir. Bir diğer risk ise ithalatçının ülkesinin döviz tahsisi uygulaması nedeniyle ihracatçı parasını almakta gecikebilir hatta ve hatta parasının tümünün bloke edilmesi tehlikesiyle karşı karşıya kalabilir. Alıcının ihmali ya da diğer hukuksal nedenlerle malların gümrükte beklemesi, ithalatçı tarafından malların gümrükten çekilememesi sonucunda da bazı riskler doğurmaktadır. Basiretli bir tacir gibi davranmayan satıcı malları almama tehdidinde bulunarak satıcıyı malını düşük fiyattan satmaya zorlayabilir. Alıcı ödeme yapmadan veyahut poliçeyi kabul etmeden evvel kendi ülkesine gelmiş olan sözleşmeyle belirlenen malların sözleşmede kararlaştırıldığı gibi olup olmadığını inceleme olanağı yoktur. Diğer bir riskse daha önceden tanımadığı kötü niyetli ihracatçı ile karşılaşabilme ihtimali ve malların sözleşmede kararlaştırıldığı gibi çıkmamasıdır. Tüm bu sakıncalar karşısında ihracatçı, mallarını varış limanındaki antrepoyu da kapsayacak şekilde sigorta ettirmek, dış ticaret işlemine başlamadan önce ithalatçıdan bir miktar sağlamak veya malın bir bölümünün bedelini (olası zararları karşılamaya yetecek miktarda) peşin olarak almak gibi ek tedbirlerle de riskin azaltılması yolunu tercih edebilir.4
5.SONUÇ
Vesaik mukabili ödeme, basit olarak vesaiklerin alıcıya mal bedelinin tahsil edilmesinden veya tahsilat için istenilen güvencenin alınmasından sonra teslim edildiği bir ödeme yöntemi olarak bankalarca yürütülmektedir. Vesaik mukabili ödeme şekli, satıcıya, belgelerin alıcıya ödeme veya poliçelerin kabulü karşılığı yapılacağını garanti eder. Uluslararasında yaygın olarak kullanılan vesaik mukabili ödeme yöntemi taraflara hız kazandırmakta basit bir şekilde gerçekleştirilmekte ve diğer yöntemlerle mukayese edildiğinde ekonomik olarak avantaj sağlamaktadır. Bankalar sorumluluktan kurtulmak için sözleşmelere sorumsuzluk kayıtları koymaktadır. Vesaik mukabili ödeme yönteminde çıkan uyuşmazlıklar ihracatçı ile bankalar, ithalatçı ile bankalar ve bankaların kendi aralarındaki ilişkinin hukuki niteliğine göre çözümlenmelidir. Vesaik mukabili ödeme yönteminde 522 sayılı kurallar uyuşmazlıkları önemli ölçüde azaltmaktadır. Bu nedenle uluslararası ticarette akreditiften sonra en yaygın kullanılan ödeme yöntemi haline gelmiştir.5
KAYNAKÇA
1- Hayrettin YÜCEL, İhracatta Pratik Bilgiler-İhracatta Peşin Ödeme, İGEME (İhracatı
Geliştirme Etüt Merkezi), Ağustos 1999, s. 1; Arif TAŞPINAR, İhracatta Pratik Bilgiler İhracatta Peşin Ödeme, İGEME, Eylül 1990, s. 1.
2- Cemal ŞANLI/Nuray EKŞİ, Uluslararası Ticaret Hukuku, 5. Bası, İstanbul 2006, s. 80; Nuray EKŞİ, Kambiyo Mevzuatında İthalat ve İhracat Hesapları ve Bu Hesapların
Kapatılmamasına İlişkin Suçlar (Kambiyo Mevzuatı), 3. Bası, İstanbul 2005, s. 25; YENİARAS, s. 133; Sibel ÖZEL, Akreditif ve Hukuki Niteliği, İstanbul 1991, s. 8; Nuray EKŞİ, Milletlerarası Ticaret Hukuku, İstanbul 2010, s. 251.
3- DURUKANOĞLU, s. 123; HINKELMAN (Çev: KAPLANER), s. 55–56; INTERBANK, s. 93.
4- ÖZEL, s. 10; ŞAHİN, s. 37; INTERBANK, s. 94.
5- Uluslararası Ticarette Vesaik Mukabili Ödeme, Internatıonal Conference On Eurasıan Economies 2014, Prof. Dr. Adnan Deynekli.
English 